پس قلعه
پس‌قلعه \ pas-qalʾe\ ، روستایی از توابع بخش رودبار قصران شهرستان شمیران، واقع در شمال کلان‌شهر تهران.
نام‌گذاری پس‌قلعه با موقعیت این روستا نسبت به قلعۀ تاریخی شمیران ارتباط دارد (کریمان، 1/ 188). این روستا در پشت (شمال) قلعۀ تاریخی شمیران قرار گرفته است و تا دربند 2کمـ فاصله دارد. نام پس‌قلعه گاه به صورت «پست‌قلعه» نیز ثبت شده است ( فرهنگ ... ، 41)، و بلاغی عقیده دارد نام قدیم آن «دربندعلیا» بوده است (ص 39). پس‌قلعه تا چندی قبل، زیر نظر شهرداری منطقۀ 1 تهران اداره می‌شد، اما امروزه (1392 ش) از توابع بخش رودبار قصران به شمار می‌رود و این امر با توجه به دوری پس‌قلعه از مرکز بخش رودبار قصران، دشواریهایی را برای مردم این روستا پدید آورده است (سیفی، بش ؛ نیز ﻧﻜ : کریمان، 1/ 423).
زمینهای پس‌قلعه از شرق به کوههای امامزاده قاسم، از غرب به بلندیهای درکه، از شمال به دامنه‌های توچال، و از جنوب به دربند و سربند محدود می‌شود. دسترسی به پس‌قلعه از طریق سربند است و می‌توان از دو مسیر به روستا رسید: نخست مسیری که از کنار رودخانه می‌گذرد، و دیگری مسیر کوهستانی که تله‌سیژ دربند در امتداد آن نصب شده است. امروزه پس‌قلعه پایگاهی برای صعود کوهنوردان و گردشگران به شمار می‌رود.
بلندیهای پیرامون پس‌قلعه عبارت‌اند از: بند یخچال، اوسون و اسپیدکمر. بند یخچال در واقع صخره‌ای بزرگ است که مدتها قبل ریزش کرده است و از آنجا که در زمستانها، برف و یخ میان درز و حفره‌های سنگهای آن یخ می‌زند، بند یخچال خوانده می‌شود. پس‌قلعه در بهار و تابستان هوایی خنک و مطبوع دارد، اما زمستان آن سرد و توان‌فرسا ست. این روستا زمین کشاورزی ندارد و محصولات باغی آن گیلاس، آلبالو، آلو، گردو و خیار شمیرانی است. به نوشتۀ ستوده، مردم پس‌قلعه تا دهۀ 1340 ش گله‌داری نیز می‌کردند (1/ 166). در میان روستای پس‌قلعه، تکیه‌ای وجود دارد که مراسم عزاداری در آن اجرا می‌شود (همانجا). جمعیت این روستا در سرشماری 1335 ش، بالغ بر 200 تن بود ( گزارش ... ، 2؛ ستوده، همانجا).
موقعیت کوهستانی پس‌قلعه و به تبع آن دشواری دسترسی به این روستا از دیرباز زبانزد بوده است. ضرب‌المثلی در این‌باره می‌گوید: «اگر فضول نباشد شاه چه می‌داند پس‌قلعه کجا ست»، و مراد اینکه اگر شاه برای این روستای محقر خراج تعیین کرده، بـه سعایت ـ نمامان بوده است ( لغت‌نامه ... ). با این‌حال در عهد قاجار، پس‌قلعه ازجمله گردشگاههای بهاری ناصرالدین شاه به شمار می‌آمده است (روزنامه ... ، شم 15، ص 41).
امروزه پس‌قلعه با وجود نزدیکی به حریم شهر تهران و به سبب ویژگیهای کوهستانی آن، دچار کمبود امکانات رفاهی است؛ در زمستانها به دلیل سرما، امکان استفاده از آب لوله‌کشی وجود ندارد و مردم از چشمه‌های محلی برای آشامیدن استفاده می‌کنند. این روستا گازکشی نشده است و خانۀ بهداشت و حمام عمومی نیز ندارد و حدود 60٪ از خانه‌های آن فاقد حمام است. از سوی دیگر، هرچند از مدتها پیش، در آنجا مدرسه تأسیس شده است، ظاهراً به سبب دشواری آمدوشد آموزگاران، تعطیل مانده است، و کودکان روستا ناچارند برای تحصیل، به مدرسه‌های محله‌های مسکونی پایین‌دست پس‌قلعه بروند. رفت‌وآمد کودکان در زمستان سخت است و به همین سبب بخشی از دانش‌آموزان ترک‌تحصیل می‌کنند. اهالی روستای پس‌قلعه برای حمل‌ونقل مایحتاج خود نیازمند استفاده از چارپایان‌اند. به گفتۀ اهالی، تا به حال چند بیمار به دلیل نبود راه مناسب پیش از رسیدن به مراکز درمانی، فوت کرده‌اند (سیفی، بش ).
رودخانه و آبشار پس‌قلعه از جمله ویژگیهای طبیعی این روستا به شمار می‌روند. این رودخانه از مسیر فراخلا و درۀ اُرُس سرازیر می‌شود و پس از گذر از باغهای اوسون، از پس‌قلعه می‌گذرد. نهر دیگری از درۀ غربی اوسون سرچشمه می‌گیرد و کمی پایین‌تر از اوسون به آب‌درۀ فراخلا می‌ریزد و سرانجام به رودخانۀ اصلی، که از آبشار پس‌قلعه فرو می‌ریزد، می‌پیوندد. این رود پس از گذشتن از پس‌قلعه به دربند و تجریش می‌رسد (ستوده، همانجا).
در مسیر سربند به پس‌قلعه کوهی قرار دارد که تنها از مسیر جنوب غربی به رشته‌کوه دیگری متصل شده است. این ارتفاع که اهالی محله آن را سرقلا می‌نامند، به صورت طبیعی دسترسی دیگری ندارد و اطراف آن را پرتگاه تشکیل می‌دهد. سرقلا مکان قلعۀ تاریخی شمیران بوده است و هنوز آثاری از خرابه‌های این قلعه در آن بر جا ست (همو، 1/ 167).
قلعۀ شمیران با توجه به موقعیت خاص و دسترسی محدود به آن، کاربرد نظامی داشته است (کریمان، 1/ 190). در متون تاریخی گزارشهایی دربارۀ محاصرۀ این قلعه به دست امیر سید محمد، از سادات بنی‌کیا (حسینیان گیلان) به سال 831 ق وجود دارد (مرعشی، 285). مکان تاریخی قلعۀ شمیران امروزه ایستگاه پایانی تله‌سیژ دربند شده است. به نظر حسین کریمان، نخستین اشارات تاریخی به نام شمیران، مربوط به این قلعه است (1/ 52). پس از گذشت سالها هنوز در افواه مردم محلی شهرت دارد که امیری به نام شاه میران در قلعه بوده، و نام شمیران نیز برگرفته از نام او ست (ستوده، 1/ 169-170).
بقعۀ امامزاده ابراهیم که ظاهراً از سادات موسوی است، در پس‌قلعه قرار دارد. بنای این امامزاده بقعه‌ای سنگی و چهارگوش، به طول و عرض تقریبی 4 متر دارد و در پناه درختان بر بالای دامنۀ غربی درۀ پس‌قلعه قرار گرفته است. ایوانی در سمت شرق، مدخل آن را تشکیل می‌دهد و ضریح چوبی کوچکی به صورت مشبک در آن نصب شده است (مصطفوی، 16). این امامزاده موقوفاتی شامل مسجد، سقاخانه، قهوه‌خانه، و باغچه‌ای داشته که در 1315 ق از سوی شيخ محمد آبشاری وقف شده است (بلاغی، 39؛ ستوده، 1/ 180).
در کوههای اطراف پس‌قلعه، معدن سرب با ترکیبات نقره و روی وجود داشت. در دورۀ ناصرالدین شاه نیز نمونه‌هایی از سنگ این معدن برای استخراج نقره از آن آزمایش شد. صنیع‌الدوله قصد داشت کارخانه‌ای برای استخراج نقره از سنگ معدن پس‌قلعه احداث کند (نک : اعتماد السلطنه، 77، 79، 829؛ هدایت، 64).
مآخذ
اعتماد السلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1345ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، قسمت شمالی و مضافات، شمران قدیم، قم، 1350 ش؛ روزنامۀ ایران، تهران، کتابخانۀ ملی، 1374 ش، ج 1؛ ستوده، منوچهر، جغرافیای تاریخی شمیران، تهران، 1371 ش؛ سیفی، زهرا، «بخشی از ساكنان منطقۀ یك تهران برای امرار معاش، با چهارپا تردد می‌كنند»، کپر (مل )؛ فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها)، استان مرکزی، دایرۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1328 ش؛ کریمان، حسین، قصران ( کوهسران)، تهران، 1355 ش؛ گزارش مشروح حوزۀ سرشماری تهران، وزارت کشور، تهران، 1337 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ مرعشی، ظهیرالدین، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، به کوشش محمدجواد مشکور و محمدحسین تسبیحی، تهران، 1355 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، «نوشته‌ها و بناهای تاریخی در تهران قدیم و خارج شهر»، اطلاعات ماهانه، تهران، 1331 ش، س 5، شم 4؛ هدایت، مهدیقلی، خاطرات و خطرات، تهران، 1363 ش؛ نیز: